رفسنجان با تاریخی ریشه دار و قدمتی چندین هزار ساله ، همچون نگینی گران‌بها بر دل کویر ایران می‌درخشد. روایت تلاش و جدال دائمی مردم این ناحیه در طول تاریخ برای غلبه بر طبیعت ناسازگار این دیار، اسطوره‌ای است که به واقعیت پیوسته و در جای جای این شهرستان نمودی عینی یافته است؛ به همین جهت رفسنجان همواره به عنوان کانونی پرجاذبه برای به وجود آمدن الگوهای مناسب مذهبی ، فرهنگی، اجتماعی و فعالیت‌های صنعتی، معدنی، کشاورزی و تجاری بوده است.
منطقه رفسنجان در گذر تاریخ بین ایالات فارس و کرمان دست به دست گشته است. در اوایل اسلام این منطقه جزو کرمان بوده و بعد جزو ایالت فارس شده و بعداً باز جزو کرمان گردیده است.
در افواه مردم رفسنجان شایع است که این شهر سابقاً به علت وقوع سیل از بین رفته و حتی میگویند رفسنجان در ابتدا (سنجان) بوده و چون سیل آن را برده و به (رفت سنجان) معروف شده و به مرور زمان به رفسنجان تبدیل شده که این موضوع با توجه به موقعیت شهر اناس واقعی به نظر می‌رسد زیرا سیلاب‌های دو رود (شور) و (گیوه دری) که از کوه‌های برف گیر جنوب و جنوب غربی رفسنجان سرچشمه می‌گیرد همواره این شهر و روستاهای اطراف آن‌را تهدید می‌کرد و به احتمال زیاد شهر اناس که میان این دو رود قرار داشته در اثر طغیان از بین رفته و اگر اناس را آب برده باشد به احتمال زیاد رودان را طوفان شن در خود مدفون کرده است زیرا اطراف رودان را شن‌های روان احاطه کرده بود.
نام رفسنجان مرتبط به سنگ بستر و همچنین منابع زیر زمینی آن است. رفسنگ به معنی مس و کان به معنی معدن است. رفسنجان محل مهم‌ترین و بزرگ‌ترین معادن مس ایران است و به همین جهت کارخانجات مس سرچشمه به عنوان بزرگ‌ترین کارخانجات مس ایران در 50 کیلومتری جنوب شهر واقع شده است. به دلیل موقعیتش در صحرا، شهر چشم نواز رفسنجان، تابستان‌های بسیار گرم و زمستان‌های خشک و سردی دارد. حداقل و حداکثر دمای این شهر تقریباً 43 و 18- درجه گزارش شده است. متوسط بارش سالانه شهر 10 میلی متر است.
شهر رفسنجان همانند دیگر شهرهای واقع در منطقه مرکزی بیابانی ایران، از طراحی اندیشمندی بهره‌مند است؛ معماری که تمامی عناصر شهر را با مدل سنتی از طریق استفاده از خاک و آجرهای خشتی ساخته و توسعه بخشیده است. البته تعداد زیادی از خانه‌ها، مهمان سرا، مساجد، مکان‌های عمومی و قسمت‌هایی از شهر هنوز باقی مانده‌اند. در واقع طراحی مدرن شهر تا حد زیادی ساختار ارزشمند قدیمی شهر را با ساختن خیابان‌ها و معابر از بین برده است. خانه‌ها به عنوان قسمت اصلی هویت شهر، ارزش بصری و ساختاری ویژه‌ای دارند. این معماری مثال بسیار عالی از طراحی بدون سوخت فسیلی و با استفاده از باد و خورشید است. پایداری شهر با وجود میزان اندک بارش در سال و کمبود آب با مدل زندگی مردم شهر رازیست که هیچ کس توجهی به آن در طول نیم قرن گذشته نکرده اما ارزش بالا و مشخص آن هنوز هم جهت استفاده در توسعه شهری در نظر گرفته می‌شود.
رشد اقتصادی شهر باعث ساخت مراکز ارزشمندی از لحاظ تاریخی در شهر شده است. به عنوان مثال می‌توان از خانه‌ی حاج آقا علی، باغ خشتی باقری، کاروان سرای کبوترخان، کاروانسرای قطب آباد، کاروانسرای شاه عباسی، دروازه قطب آباد، حصار شهر و بازار رفسنجان نام برد.
خانه‌ی حاج آقا علی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین خانه‌ی خشتی ایران، اکنون بازسازی و ترمیم می‌شود. این نکته نیز باید ذکر شود که خانه حاج آقاعلی، همچنین نمونه‌ای از یک دایرة‌المعارف کامل در رفسنجان به شمار می‌رود.
رفسنجان سرزمین مردان و زنان پرتلاش و انسان‌های سخت کوش و متفکری است که در بستری از سختی‌ها و مشکلات کویر ، دیاری آفریده و سرزمینی را پی ریخته‌اند که به خطه طلای سبز معروف گردیده است. زندگی این مردم با کار و سازندگی، عجین شده و ادامه حیات خود را در این معبر مقدس جستجو می‌کنند و آنجا که ضرورت داشت به حفر چاه ، احداث قنات و بیرون آوردن آب از زمین و کشاورزی و زراعت می‌پرداختند.
رفسنجان با وسعت 10678 کیلومتر مربع و حدود 300000 نفر جمعیت در جنوب شرقی ایران و در شمال غربی استان کرمان قرار دارد و از شمال به استان یزد و از جنوب به شهرستان‌های بردسیر و سیرجان و از غرب به شهرستان شهربابک و از شرق به شهرستان‌های زرند و کرمان محدود می‌شود و دارای 6 شهر : رفسنجان ، کشکوئیه ، انار ، امین شهر ، سرچشمه و بهرمان می‌باشد.
رفسنجان به دلیل مجاورت با کویر از جمله مناطق نیمه خشک و کم باران به شمار می‌رود. تابستان‌های آن گرم و زمستان‌هایش سرد و خشک است .
میزان تبخیر در منطقه به علت بالا بودن درجه حرارت در تابستان و وزش بادهای تقریباً دائمی ، بسیار زیاد است. درجه حرارت نیز از حداکثر 43 و حداقل 18- درجه سانتی‌گراد متغیر است. میزان رطوبت نسبی جو 7/33 درصد و میزان متوسط بارندگی قریب 100 میلی متر است هرچند که این رقم در ارتفاعات سرچشمه به بیش از 250 میلی متر می‌رسد. بیشترین ماه‌های بارندگی به ترتیب اسفند، بهمن و دی ماه می‌باشد و ماه بی باران سال، مرداد است.
از گونه‌های مهم جنگلی و مرتعی این شهرستان : بادام کوهی, درمنه، گون، اسکنبیل، شور و گوجار می‌باشند.به دلیل وجود آب و هوای کویری در محدوده دشت رفسنجان رودخانه‌ای جریان ندارد و تنها چند رودخانه فصلی موجود است.
خانه حاج آقا علی
حاج آقا علی زعیم التجار رفسنجانی، در سال 1136 خورشیدی اقدام به ساخت این بنای عظیم با زیربنای 7000 مترمربع نمود. که در بخش‌های مختلف آن ظرائفی از سبک معماری عصر قاجاریه به چشم می‌خورد. گچ‌بری‌های زیبا و تماشایی چهار فصل، کار بندی‌های کم نظیر، طاق‌نماهای باشکوه، کلاه فرنگی و آجرنماهای حیاط همه و همه دیدنی است. تزئینات داخلی عمارت را طرح‌هایی از گل و گلدان ، پرنده و ماهی‌ها تشکیل می‌دهند که در نوع خود کم نظیر است. از جمله قسمت‌های دیدنی ، محل اقامت شخصی است که به (حاکم نشین) شباهت دارد و ایوان‌های واقع در چهار سوی این بنا هر کدام در فصل خاصی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این مجموعه تصویر باشکوه و بی نظیر از معماری در حاشیه کویر همانند نگینی درخشان است.
دروازه قدیم شهرستان رفسنجان: سده دوازدهم هجری قمری قدمت اواخر زندیه
طاق‌نماهای زیبای دروازه و نقوش برجسته بر بدنه برج‌های دیده بانی دو سوی این دروازه حدیثی با شکوه از گذشته آن است. این بنا باقیمانده یکی از چهار دروازه قدیم شهرستان رفسنجان معروف به دروازه قطب آباد در ابتدای خیابان بنفشه واقع است و دروازه‌های قدیم رفسنجان به دروازه علی آباد واقع در ضلع جنوبی شهر ، دروازه مزار واقع در ضلع شمالی شهر، دروازه کمال آباد واقع در ضلع شرقی شهر و دروازه قطب آباد واقع در ضلع غربی شهر معروف بودند.
بادگیر معین:سده دوازدهم هجری قمری قدمت قاجار
بادگیر از روزگاران دور با شکل‌های معماری مختلفی اجرا و مورد استفاده قرار می‌دادند و بادگیرها در شهرستان رفسنجان به شش نوع بادگیر مرسوم بودند و هنوز هم در بافت‌های تاریخی و روستایی با اشکال دایره، هشت ضلعی ، مستطیل ، یک‌طرفه ، دوطرفه و در انبارها مستطیلی شکل ساخته‌اند و در بافت‌های تاریخی رفسنجان کمتر بنای تاریخی می‌بینیم که بادگیر با کلاه فرنگی نداشته باشد. طرز کار بادگیر اصولاً بر این پایه نهاده شده است، که از وزش باد برای کشاندن هوای خوش به درون ساختمان و از عکس‌العمل نیروی آن یعنی مکش برای راندن هوای گرم و آلوده استفاده شود و کار بادگیرها به خصوص در شهرستان‌های خشک و بیابانی بقدری اساسی و از روی حساب بوده که به جرات می‌توان ادعا کرد علم و فن امروز هم، با همه پیشرفت و توسعه‌ای که دارد نتوانسته است وسیله‌ای مقرون به صرفه و بهتری جایگزین آن سازد.
بادگیر معین باقی مانده عمارت معین می‌باشد. این بادگیر در سال 1384 توسط میراث فرهنگی مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت. ترکیب مصالح از خشت خام ، چوب ، کاه‌گل، آجر و با کتیبه‌های گچی و فرم دهی به آجرها ساخته شده است. ارتفاع بادگیر 16 متر ، موقعیت بادگیر در شرق خیابان بنفشه بین خیابان شریعتی و خیابان عدالت واقع شده است.
یخدان (یخچال)عباس آباد حاجی: سده دوازدهم هجری قمری قدمت قاجار
این یخدان دارای حصار بلند به ارتفاع 12 متر در فاصله 4 کیلومتری شرق رفسنجان در روستای عباس آباد حاجی، بر اصلی خیابان روستا واقع گردیده است. این بنای خیرالمنفعه توسط حاج آقا علی زعیم التجار رفسنجانی با مصالح خشت خام، آجر، کاه‌گل و با طرح معماری کم نظیر و فرم زیبای بنا گردیده است. زیستن در حاشیه کویر و آفتاب داغ و گرمای تابستان ، پیشینیان رفسنجان را به تفکر واداشته است که آیا می‌توان از سرمای خشک زمستان سخت کویر توشه و بهره‌هایی به تابستان آورد و در جهت رفاه به خدمت گرفت و یخ ایده‌آل‌ترین این ره آورد بود و با این نگرش یخدان‌های همچون عباس آباد حاجی ، کبوترخان، نوش آباد و انار و غیره در شهرستان رفسنجان شکل گرفت. یخدان‌ها یا بهتر بگوییم یخچال‌ها ، چاله‌هایی هستند که یخ را درون خود از زمستان تا اواخر فصل تابستان نگه می‌داشتند تا مورد مصرف قرار گیرد و این محل‌ها وظیفه‌شان حفظ و نگهداری دمای یخ با کم‌ترین افت برودتی بوده است. ارزش آن نسبت به مدت زمان طولانی در نگهداری بوده و این یخدان‌ها حالت گنجی برای مردمان زمان خود داشته است و سازه یخدان را چاله یخ به عمق 10 تا 15 متر، دیوار و حصار به ارتفاع 10 تا 12 متر ، پلان یخدان دایره‌ای و پوشش آن از خشت و ملات گل رس و به صورت گنبدی بلند است، که نمادی از معماری گذشتگان است.
برج اودرج: سده دوازدهم هجری قمری قدمت دوره صفویه
این برج در شرق روستای تاریخی اودرج در دامنه شرقی کوه الهه دان در 35 کیلومتری شرقی شهرستان رفسنجان انحرافی جاده رفسنجان_مشهد نرسیده به داوران قرار گرفته است و دارای ساختمانی دوار که خشت و سنگ بر روی غارهای دست کنده که در گذشته به عنوان اقامتگاه همانند میمند از آن‌ها استفاده می‌شده، ساخته شده است. بدنه برج تزئینات خشتی دارد و تمام روستا و باغات میوه در ضلع غربی و شمال و جنوبش قرار گرفته است، درب ورودی برج در ضلع جنوبی آن واقع شده است.
برج حصار شهر رفسنجان سده 13-12 هجری قمری قدمت زندیه-قاجار
این حصار باقیمانده قسمتی از حصار اصلی شهر رفسنجان است، که در خیابان عدالت و خیابان بنفشه واقع است. بنای این حصار از خشت خام و لایه‌هایی از گل دونم و لگد خورده و کاه گل ساخته شده است.
حمام آقا سید مهدی: سده دوازدهم هجری قمری قدمت اوایل قاجار
حمام آقا سید مهدی در سال 1382 پس از پایان عملیات مرمت تبدیل به موزه باستان شناسی و مردم شناسی و دیرینه شناسی گردید. امروزه از جمله اماکنی است که تماشای آن خاطره انگیز خواهد بود، این بنا به مساحت 1000 متر مربع در خیابان بهشتی جنب مسجد امام واقع گردیده است.
مجموعه فرهنگی، ورزشی، خدماتی و تفریحی رفسنجان
از مجموعه فضاهایی که عبور هر رهگذر را در رفسنجان مغبون می‌کند ، این مجموعه است. مخصوصاً موزه بسیار دیدنی و تماشایی آن که در شمال غربی شهر رفسنجان مابین میدان بسیج و میدان امیرکبیر با مساحت 35 هزار مترمربع بنا و در 3 طبقه با کاربری‌های مختلف فرهنگی شامل : زیرزمین محل نگهداری اسناد پژوهشکده، طبقه همکف شامل : بخش‌های اداری، مسجد، کتابخانه، رستوران و آمفی‌تئاتر با دو قسمت دوار و گردون و طبقه سوم موزه گران بهایی که تماشاگه تاریخ گذشته و معاصر ایران محسوب می‌شود قرار گرفته است. مهم‌ترین عملکرد موزه در بخش‌های تماشاگه تاریخ انقلاب اسلامی، هدایا، جنگ، رفسنجان شناسی، کابینه‌های گذشته تا به حال می‌باشد. در گالری تاریخ نقشه‌های سرزمین ایران باستان از زمان مادها تا به دوران انقلاب اسلامی و گالری هدایا شامل اشیای نفیس اهدایی سران کشورهای مختلف جهان است . گالری دوران معاصر شامل تابلوهای نفیس ، تندیس‌ها و ظروف و تصاویر ماندگار از تاریخ معاصر ایران تا دوران سازندگی انقلاب اسلامی، گالری دفاع مقدس شامل تصاویر و وصیت نامه‌های 900 شهید دفاع مقدس از شهر شهیدپرور رفسنجان، گالری رفسنجان شناسی شامل تصاویر بناهای تاریخی و اشیاء، گالری اسناد دولت شرح حال وزیران از سال 1285 تا 1368 واقع در میان بوستان مطهری به وسعت 30 هکتار با دیگر مراکز ورزشی و تجاری می‌باشد.
درخت کهن‌سال پسته اودرج
این پدیده نادر در فاصله 35 کیلومتری رفسنجان در دهکده تاریخی اودرج با قدمتی بیش از 1500 سال و به ارتفاع 15 متر و با تنه‌ای به قطر 5/3 متر واقع است.
غارها و صخره‌های رودخانه علی آباد راگه(پدیده طبیعی نادر)
غارها و صخره‌های رودخانه علی آباد راگه واقع در 30 کیلومتری جنوب شرقی رفسنجان در روستای متروکه علی آباد راگه واقع شده است.این غارها و صخره‌ها جز یکی از جذاب‌ترین و همچنین نادرترین پدیده‌های طبیعی شهرستان رفسنجان محسوب می شود.